Tác giả: Rebecca Tan
Dương Lệ Chi biên dịch
31-3-2025
Ba ngày sau trận động đất, không một nhóm người Mỹ nào có mặt ở Myanmar, một minh họa khá rõ về cách Trump đảo lộn vai trò của Mỹ trong ứng phó thảm họa như thế nào.
Vài giờ sau trận động đất rất mạnh, với cường độ 7,7 độ richter, tàn phá Myanmar hôm thứ Sáu [28-3-2025], gây ra những cơn dư chấn nguy hiểm trên khắp Đông Nam Á, các quan chức Mỹ chịu trách nhiệm về ứng phó thảm họa đã nhận được thư chấm dứt hợp đồng từ Washington.
Hầu hết nhân sự sẽ hợp lại thành một nhóm ứng phó của Mỹ, gồm các chuyên gia an ninh và vệ sinh, nhưng họ đã bị cho nghỉ phép vô thời hạn. Nhiều chương trình của Mỹ cung cấp vật liệu cứu sinh, gồm nhiên liệu cho các xe cứu thương và các bộ dụng cụ y tế, đã bị đóng cửa từ nhiều tuần trước. Máy bay và những chiếc trực thăng của Mỹ ở gần Thái Lan, vốn từng được sử dụng để cứu trợ thảm họa trước đây, cũng không cất cánh.
Phản ứng của Hoa Kỳ đối với trận động đất thảm khốc đã bị tê liệt bởi các khoản cắt giảm lớn của chính quyền Trump đối với Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ, theo tám nhân viên hiện tại và nhân viên trước đây của USAID đã từng làm việc ở Myanmar, cũng như các cựu quan chức Bộ Ngoại giao và lãnh đạo các cơ quan viện trợ quốc tế. Ba ngày sau thảm họa, các nhóm của Mỹ vẫn chưa được triển khai đến khu vực động đất — một sự tương phản rõ rệt so với các thảm họa tương tự khác, khi người Mỹ từng có mặt trên thực địa chỉ trong vòng vài giờ.
Chính quyền Trump đã hứa viện trợ 2 triệu đô la [cho thảm họa động đất ở Myanmar], nói rằng, “Hoa Kỳ sát cánh cùng người dân Myanmar khi họ nỗ lực phục hồi sau thảm họa“. Nhưng các quan chức USAID cho biết, việc phân phối cứu trợ này sẽ khó khăn hơn bao giờ hết, vì Hoa Kỳ đã cắt đứt mối quan hệ có giá trị với các tổ chức địa phương và sa thải những nhân viên có thể khôi phục lại mối quan hệ. Cam kết của Hoa Kỳ cho đến nay cũng bị lu mờ so với khoản viện trợ 13,7 triệu đô la mà Trung Quốc cam kết [viện trợ cho Myanmar], quốc gia có chung đường biên giới với Myanmar và là một trong số ít đồng minh còn lại của chính quyền quân sự nước này.
Tình hình đang diễn ra ở Myanmar, nơi đã bị tàn phá bởi nhiều năm nội chiến và là quốc gia nhận viện trợ lớn nhất của Mỹ ở Đông Nam Á hồi năm ngoái, là minh chứng rõ ràng nhất cho đến nay về cách cơ quan Hiệu quả Chính phủ (DOGE) Hoa Kỳ của Elon Musk đã đảo lộn hệ thống viện trợ toàn cầu — cho phép Bắc Kinh và các nước đối thủ khác dẫn đầu trong việc cung cấp cứu trợ.
Chris Milligan, người từng là quan chức dân sự cao cấp của USAID cho đến khi ông nghỉ hưu năm 2021 và là quan chức cao cấp nhất của USAID ở Myanmar dưới thời Tổng thống Barack Obama, nói: “Đây là hình ảnh thế giới trông giống như thế nào khi Mỹ không còn giữ vai trò lãnh đạo. Các nước khác đã huy động, còn chúng tôi thì không, và đó là vì chúng tôi đã đóng cửa một số bộ phận của chính phủ Mỹ có khả năng ứng phó [với thảm họa thiên tai]”.
Khi chính quyền Trump có hành động chính thức giải thể cơ quan này hôm thứ Sáu, Ngoại trưởng Marco Rubio tuyên bố rằng, “USAID đã đi chệch khỏi sứ mệnh ban đầu của mình từ lâu… Nhờ Tổng thống Trump, kỷ nguyên sai lầm và vô trách nhiệm về mặt tài chính bây giờ đã kết thúc“.
Theo chính quyền quân sự của nước này, trận động đất mạnh ở Myanmar đã giết chết hơn 2.000 người và con số thương vong vẫn đang tăng lên. Có tới 20 triệu người trên đất nước này cần được hỗ trợ nhân đạo trước trận động đất; hàng triệu người khác hiện đã phải di dời và sẽ cần thực phẩm, nước sạch và bảo vệ khỏi cái nóng thiêu đốt.
Thành phố Mandalay, nơi bị ảnh hưởng nặng nề, những người sống sót sau trận động đất, hiện đang ngủ ngoài đường. “Chúng tôi đang khổ lắm“, Than Aye, 64 tuổi, cho biết, bà đã ngủ ba đêm qua ở ngoài trời.
Các quan chức USAID nói rằng, thông thường, đối với một thảm họa có quy mô như thế này, Hoa Kỳ sẽ tập hợp Đội Ứng phó Hỗ trợ Thảm họa (còn gọi là Đội DART), trong vòng vài giờ và triển khai đội này nhanh nhất có thể để phối hợp với các cơ quan viện trợ quốc tế và các đối tác địa phương. Khi trận động đất mạnh 7,8 độ richter tấn công Thổ Nhĩ Kỳ và Syria cách đây hai năm, Hoa Kỳ đã có một Đội DART trên thực địa chỉ trong vòng một ngày, theo sau là hai đội tìm kiếm cứu nạn đô thị.
Đến cuối ngày thứ Hai [31-3-2025], ba ngày sau trận động đất tồi tệ nhất tấn công Myanmar trong gần 40 năm, Hoa Kỳ vẫn chưa cử một người nào tới đó. Một phái đoàn gồm ba nhân viên của USAID dự kiến sẽ đến trong những ngày tới, nhưng “vào thời điểm này, chúng tôi không có ý định triển khai DART“, một viên chức tại Đại sứ quán Hoa Kỳ ở Myanmar nói với Washington Post, trong điều kiện giấu tên vì ông không được phép nói chuyện với giới truyền thông.
Khoảng thời gian 72 giờ sau trận động đất là giờ vàng, khi lực lượng cứu hộ có nhiều khả năng tìm thấy người còn sống sót nhất trong đống đổ nát, nhưng thời gian này đã trôi qua, các nhân viên hiện tại và trước đây của USAID cho biết.
“Chúng tôi có tài lực. Chúng tôi có thể cứu sống người, nhưng chúng tôi đã bỏ lỡ [cơ hội cứu người]“, Milligan nói.
Chính quyền quân sự Myanmar đã đẩy đất nước vào tình trạng bị cô lập kể từ khi họ nắm quyền bằng bạo lực trong cuộc đảo chính năm 2021, gây ra một cuộc nội chiến chống lại các nhóm dân quân sắc tộc và ủng hộ dân chủ. Chính quyền quân sự đã bị cáo buộc phạm tội ác chiến tranh và đã mất quyền kiểm soát một số khu vực của đất nước. Sau khi vị tướng hàng đầu của quân đội đưa ra lời kêu gọi quốc tế hiếm hoi và tuyệt vọng sau trận động đất, các đội cứu hộ Trung Quốc được trang bị máy móc hạng nặng, là những đội đầu tiên có mặt tại hiện trường tại những khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất ở miền trung Myanmar, theo Liên Hiệp quốc.
Nga cũng đã triển khai một đội cứu trợ, cùng với những người ứng cứu từ Ấn Độ, Thái Lan, Malaysia, Singapore và Nam Hàn. Nhưng không quốc gia nào có thể sánh được với khả năng cứu trợ thảm họa của Hoa Kỳ, nơi hiện đã bị tê liệt, các quan chức USAID cho biết.
Một số ít nhân viên cứu trợ nước ngoài và các nhà báo địa phương đã đến được những khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất, cho biết, nỗ lực cứu hộ diễn ra chậm chạp. Họ cho biết mùi tử khí trở nên nồng nặc, và rất ít cộng đồng nhận được bất kỳ sự trợ giúp nào trong quá trình tìm kiếm người thân của họ trong đống đổ nát.
Hoa Kỳ có trực thăng, máy bay và các phương tiện vận tải khác, đồn trú tại một căn cứ không quân ở miền đông Thái Lan, từng được sử dụng để cứu trợ thiên tai, gồm cả việc vận chuyển máy móc hạng nặng như xe nâng và máy xúc, một cựu quan chức của USAID từng làm việc trong đội phản ứng của Mỹ tại trận động đất ở Nepal năm 2015, khi Sân bay U-Tapao của Hải quân Hoàng gia Thái Lan đóng vai trò là căn cứ hoạt động, cho biết.
“Mỹ có thể dễ dàng huy động các thiết bị đó… nhưng chúng tôi vẫn chưa thực hiện“, vị quan chức này nói, giống như một số người khác nói trong bài báo này, [ông] nói với điều kiện giấu tên vì sợ bị chính quyền trả đũa.
Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ đã không trả lời ngay lập tức yêu cầu bình luận.
Tháng 2-2025, Mỹ cắt giảm 39 trong số 40 dự án phát triển ở Myanmar, nhiều dự án trong số đó sẽ chuyển sang hỗ trợ các nỗ lực cứu trợ và phục hồi sau trận động đất, năm nhân viên và nhà thầu của cơ quan làm việc ở Myanmar, cho biết.
Một trong những chương trình bị chấm dứt liên quan đến việc giúp các nhóm dân tộc thiểu số và các tổ chức ủng hộ dân chủ ứng phó với các cuộc tấn công của chính quyền quân sự, gồm cung cấp bộ dụng cụ y tế và nhiên liệu cho xe cứu thương, vốn sẽ được chuyển hướng sang ứng phó động đất, các nhân viên của USAID cho biết. Một chương trình khác bị chấm dứt liên quan đến việc giúp các tổ chức cơ sở cung cấp các dịch vụ cơ bản, chẳng hạn như nước sạch, thực phẩm và chăm sóc sức khỏe.
Việc hủy bỏ đột ngột các chương trình này có nghĩa là Hoa Kỳ đã mất đi mạng lưới làm việc với các nhóm địa phương đáng tin cậy mà họ có thể dựa vào để giải ngân viện trợ nhanh chồng, mà không bị chính quyền quân sự can thiệp, vốn có tiền sử chặn cứu trợ đến các khu vực đang có tranh chấp hoặc do phiến quân kiểm soát.
Hoa Kỳ hiện có “khả năng rất hạn chế trong việc đưa tiền ra ngoài theo cách đáng tin cậy“, một nhà thầu của USAID cho biết.
Các nhóm giám sát cho biết, quân đội đã điều động các đội cứu hộ đến thủ đô Naypyidaw, nơi đóng vai trò là trung tâm chỉ huy của quân đội, trong khi bỏ rơi phần lớn các cộng đồng do phiến quân chiếm giữ.
Mười bốn trong số 15 quan chức tạo thành “Phái đoàn USAID Miến Điện” và những người sẽ hướng dẫn tài trợ việc cứu trợ, đã bị cho nghỉ phép vô thời hạn hồi tháng 2. Hai nhân viên cho biết, các nhà chức trách đã phải vội vã đưa một số người trong số họ trở về, kể từ trận động đất.
Trước thảm họa, một nhóm nhỏ các viên chức thuộc Cơ quan Nhân đạo của USAID ở thủ đô Bangkok, Thái Lan đã được miễn trừ để tiếp tục công việc của họ. Hôm thứ sáu, nhiều giờ sau khi trú ẩn khỏi những cơn chấn động mạnh lan rộng khắp thành phố, các viên chức kể lại rằng, họ đã vội vã chạy đến một phòng tình huống đặc biệt, được lập tại dinh thự của đại sứ Hoa Kỳ ở Thái Lan. Họ nói, họ đang điều phối với Washington vào đêm khuya về một kế hoạch viện trợ, khi họ nhận được những bức thư cuối cùng về việc chấm dứt hợp đồng [làm việc của họ], được gửi đến các nhân viên USAID trên toàn thế giới.
“Thật là tàn nhẫn hết sức“, một viên chức USAID ở Bangkok nói.
“Các bạn có những người hết sức tài giỏi nhưng lại bị gạt sang bên lề“, một nhân viên khác của USAID đang làm việc cho hoạt động ứng phó với Myanmar, nói. Cái giá phải trả cho “cách tiếp cận thiếu suy nghĩ đối với hiệu quả … của Bộ Hiệu quả Chính phủ DOGE đang bị phơi bày ngay tại đây“.
Việc cắt giảm USAID cũng đã cắt giảm sự hỗ trợ của Hoa Kỳ cho các cơ quan viện trợ quốc tế, hiện được giao nhiệm vụ lãnh đạo hoạt động ứng phó nhân đạo, mà các chuyên gia cho biết là một trong những hoạt động phức tạp nhất mà họ phải thực hiện trong những năm gần đây. “Hoa Kỳ luôn là nhà tài trợ lớn nhất“, Michael Dunford, giám đốc quốc gia Myanmar của Chương trình Lương thực Thế giới của Liên Hiệp quốc, cho biết.
Dunford đang họp với các thành viên trong nhóm tại Naypyidaw để thảo luận về cách thu hẹp các hoạt động cơ bản của đất nước để ứng phó với các khoản cắt giảm của Hoa Kỳ khi tòa nhà bắt đầu rung chuyển, ông cho biết. Tom Andrews, báo cáo viên đặc biệt của Liên Hiệp quốc về tình hình nhân quyền ở Myanmar, cảm thấy những cơn rung chuyển khi ông đang ở biên giới Thái Lan – Myanmar để đánh giá tình trạng các phòng khám dành cho người tị nạn sau khi mất nguồn tài trợ của Hoa Kỳ.
Một thập niên trước, khi lũ lụt lớn tấn công Myanmar, khiến hàng trăm ngàn người phải di dời, Hoa Kỳ là nước cung cấp cứu trợ lớn nhất. Một hình ảnh đã được lan truyền vào thời điểm Derek Mitchell, đại sứ Hoa Kỳ tại Myanmar, đang phân phát hạt giống cho nông dân.
Mitchell nói: “Chúng tôi từng là những người đầu tiên hoặc một trong những người đầu tiên ứng phó [thảm họa]. Bây giờ, chúng tôi đơn giản là không có mặt“.
_______
Bài báo có sự đóng góp của Zaw Zaw ở Mandalay, Myanmar, Yan Naing Aung ở Bangkok và Missy Ryan ở Washington.