Nguồn: Gu Bin và Zou Renge, “China’s Pivot to ‘Small and Beautiful’ Foreign Aid,” The Diplomat, 13/03/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Bắc Kinh đang phản ứng lại với những lời chỉ trích quốc tế trước đây và sự suy thoái kinh tế trong nước, đồng thời sử dụng một công cụ tiết kiệm chi phí để tăng cường ảnh hưởng ở phương Nam toàn cầu.
Xuất hiện lần đầu tiên trong bối cảnh Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), thuật ngữ “nhỏ và đẹp” giờ đây đang ngày càng định hình lại chương trình viện trợ nước ngoài của Trung Quốc. Vào ngày 18/02/2025, Cơ quan Hợp tác Phát triển Quốc tế Trung Quốc (CIDCA) đã công bố báo cáo về “Các dự án ‘nhỏ và đẹp’“ trong hợp tác nước ngoài của đất nước. Hành động này đánh dấu sự chuyển dịch đáng kể từ nhiều thập kỷ ưu tiên các dự án quy mô lớn và các khoản cho vay khổng lồ, sang tập trung vào các dự án bền vững và dựa vào cộng đồng.
Động lực đằng sau sự chuyển dịch này là gì và nó có tác động như thế nào đến bối cảnh viện trợ toàn cầu?
Hàng chục năm qua, triết lý viện trợ nước ngoài của Trung Quốc luôn xoay quanh các cơ sở hạ tầng quy mô lớn, các khoản vay giữa các quốc gia, và quan hệ đối tác từ trên xuống. Dù cách tiếp cận này củng cố ảnh hưởng địa chính trị của Bắc Kinh, nhưng nó đã bị chỉ trích vì làm trầm trọng thêm rủi ro nợ, tạo điều kiện cho giới tinh hoa, ưu tiên lợi ích cá nhân, và bỏ qua tính bền vững. Báo cáo gần đây của CIDCA – báo cáo thứ năm trong loạt báo cáo “Hợp tác phát triển quốc tế: Thực tiễn của Trung Quốc” – đánh dấu nỗ lực chính thức đầu tiên của Trung Quốc nhằm định nghĩa và thúc đẩy các dự án “nhỏ và đẹp” trong viện trợ nước ngoài của họ. Đây không chỉ là sự điều chỉnh luận điệu cho hay hơn, mà là một sự thay đổi chiến lược có chủ đích. Bốn báo cáo trước đó – nói về các vấn đề hỗ trợ nhân đạo khẩn cấp, hỗ trợ COVID-19, hệ thống đánh giá dự án, và xóa đói giảm nghèo – đã đặt nền tảng cho sự thay đổi này. Giờ đây, Trung Quốc đang báo hiệu rằng các dự án “nhỏ và đẹp” đã trở thành nền tảng cho hợp tác phát triển quốc tế của họ.
Tuy nhiên, bản chất của “nhỏ và đẹp” không hoàn toàn mới, mà là sự thể chế hóa các kinh nghiệm địa phương trong viện trợ nước ngoài trở thành một chiến lược quốc gia. Hai ví dụ đáng chú ý đã xuất hiện trong báo cáo của CIDCA: “Tâm Liên Thông Vân Nam Hành” (Hành trình từ trái tim đến trái tim Vân Nam) và “Ái Tâm Hành” (Hành trình tình yêu). Cả hai dự án đều được khởi xướng ở cấp địa phương, với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương, thay vì của Bắc Kinh. “Tâm Liên Thông Vân Nam Hành” bao gồm nhiều dự án “nhỏ và đẹp” trong các lĩnh vực khác nhau như cơ sở hạ tầng, phát triển công nghiệp, công nghệ nông nghiệp, văn hóa và giáo dục ở Nam và Đông Nam Á. Nó đã được khởi xướng bởi Hội Hữu nghị Nhân dân Tỉnh Vân Nam với Nước ngoài, với sự hậu thuẫn của chính quyền tỉnh Vân Nam. Trong khi đó, “Ái Tâm Hành” là kết quả của sự hợp tác giữa các tổ chức y tế ở tỉnh Sơn Đông và các quốc gia tiếp nhận như Ghana, Tanzania, và Niger. Các chương trình này không hoàn toàn theo định hướng từ trên xuống, nhưng cũng không hoàn toàn mang tính xã hội. Chúng kết hợp sự hỗ trợ của chính quyền tỉnh, tài trợ của doanh nghiệp, và sự tham gia của các tổ chức xã hội.
Bằng cách thể chế hóa những trải nghiệm địa phương kiểu này, Bắc Kinh sẽ đạt được hai mục tiêu. Đầu tiên, họ chia sẻ gánh nặng tài chính bằng cách đa dạng hóa các bên tham gia – một nguyên tắc chính của các dự án “nhỏ và đẹp.” Trong bối cảnh kinh tế trong nước rơi vào trì trệ, việc huy động các bộ, các chính quyền địa phương, các công ty tư nhân, các tổ chức xã hội, và các bên liên quan khác có thể bù đắp cho gánh nặng tài chính của chính quyền trung ương. Ví dụ, “Tâm Liên Thông Vân Nam Hành” có sự tham gia của 40 đơn vị hợp tác, bao gồm 12 văn phòng đại diện doanh nghiệp ở nước ngoài, 5 doanh nghiệp, 5 tổ chức xã hội, và nhiều tổ chức chuyên nghiệp khác.
Thứ hai, nó tạo ra một hệ sinh thái viện trợ “toàn xã hội” qua đó tạo ra ảnh hưởng hòa dịu và có tính lan tỏa hơn. Như báo cáo của CIDCA đã lưu ý, một mô hình hành động chung đã được phát triển cho các dự án này, bao gồm “các bộ, chính quyền địa phương, doanh nghiệp, nhóm nghiên cứu, trường đại học, và các tổ chức quốc tế.” Tuy nhiên, sự đa dạng hóa này cũng có nguy cơ dẫn đến thiếu nhất quán. Việc phối hợp nhiều bên liên quan vốn có các ưu tiên cạnh tranh với nhau có thể gây ra rủi ro cho Trung Quốc trong quá trình triển khai dự án, theo đó đe dọa chất lượng và tính nhất quán của dự án.
Mục đích sâu xa hơn của “nhỏ và đẹp” nằm ở việc thúc đẩy “kết nối mềm.” Trước đây, Trung Quốc chỉ tập trung vào cơ sở hạ tầng “cứng” – chủ yếu làm việc với các chính phủ sở tại – khiến Bắc Kinh dễ vướng vào chính trị địa phương và dễ vấp phải những phản ứng dữ dội trong quá trình chuyển giao lãnh đạo. Ngược lại, các dự án “nhỏ và đẹp” nhấn mạnh các nguyên tắc “lấy người dân làm trung tâm” và “tùy theo nhu cầu” bằng cách ưu tiên sự tham gia trực tiếp của cộng đồng để vun đắp thiện chí giữa những người dân thường với nhau. Theo khuôn khổ này, ưu tiên được dành cho các lĩnh vực liên quan trực tiếp đến phúc lợi của người dân, bao gồm xóa đói giảm nghèo, nông nghiệp, chăm sóc sức khỏe, giáo dục, và viện trợ nhân đạo khẩn cấp, đáp ứng phù hợp với nhu cầu của địa phương. Những ví dụ được cung cấp trong báo cáo chứng minh rằng các dự án này làm việc trực tiếp với cộng đồng địa phương để cải thiện sinh kế và thúc đẩy các mối quan hệ giữa “người với người” mà Chủ tịch Tập Cận Bình đang kêu gọi.
Tính toán chiến lược ở đây rất rõ ràng: trong khi các con đập và đường cao tốc ràng buộc các quốc gia, thì nước sạch và đào tạo nghề ràng buộc các xã hội. Những dự án như vậy tạo ra ít nợ hơn, nhưng mang lại ảnh hưởng lâu dài hơn, cho phép Trung Quốc định vị mình là người thúc đẩy “hợp tác Nam-Nam” trong lúc phương Tây liên tục chỉ trích Sáng kiến Vành đai và Con đường của họ.
Tuy nhiên, Bắc Kinh đang phải đối mặt với một khoảng cách về thể chế. Khác với các nhà tài trợ phương Tây, Trung Quốc thiếu một hệ sinh thái mạnh gồm các tổ chức phi chính phủ và các chuyên gia về phát triển để triển khai các khoản viện trợ tập trung vào cộng đồng một cách hiệu quả. Việc mở rộng quy mô của các dự án “nhỏ và đẹp” cũng đòi hỏi phải hình thành quan hệ đối tác với các tác nhân phi nhà nước bên trong Trung Quốc, điều này tạo ra nghịch lý cho một quốc gia vốn có truyền thống kiểm soát sự phát triển của xã hội dân sự
Quyết định thay đổi của Trung Quốc có thể định hình lại các chuẩn mực phát triển. Bằng cách thúc đẩy các dự án “nhỏ và đẹp,” Bắc Kinh đang ủng hộ một mô hình viện trợ phi tập trung, chi phí thấp, cung cấp một giải pháp thay thế cho các quốc gia phương Nam toàn cầu đang thiếu tiền mặt. Đáng chú ý, báo cáo của CIDCA cũng phù hợp với các nỗ lực đồng thời nhằm mở rộng bộ công cụ tài chính của Trung Quốc – bao gồm Quỹ Phát triển Toàn cầu và Hợp tác Nam-Nam, Quỹ Dự án Phát triển Toàn cầu, và Quỹ Vốn Phát triển Toàn cầu.
Sự thay đổi này cũng cho thấy khả năng thích ứng của Bắc Kinh. Trong khi Ấn Độ, Nhật Bản, và các đối thủ phương Tây tăng cường tài trợ cho cơ sở hạ tầng, thì Trung Quốc lại chuyển hướng sang các thị trường ngách, nơi cạnh tranh ít hơn nhưng lợi nhuận chính trị có thể cao hơn. Một mặt, điều này có thể thúc đẩy sự phân công lao động ngầm trong viện trợ toàn cầu, dù không cố ý. Mặt khác, nó cũng làm phức tạp thêm trách nhiệm giải trình. Sự phân mảnh các nguồn tài trợ giữa các chính quyền địa phương, công ty, và tổ chức phi chính phủ khiến việc theo dõi toàn diện viện trợ của Trung Quốc và các mục tiêu chiến lược của nước này trở nên khó khăn hơn.
Việc Trung Quốc ủng hộ các dự án “nhỏ và đẹp” vừa là sự hiệu chỉnh chiến lược, vừa thể hiện khả năng thích ứng thông minh. Bắc Kinh đang phản ứng lại với những lời chỉ trích quốc tế trước đây và sự suy thoái kinh tế trong nước, đồng thời sử dụng một công cụ tiết kiệm chi phí để tăng cường ảnh hưởng ở phương Nam toàn cầu. Thách thức chính nằm ở việc triển khai dự án trên thực tế: Liệu Bắc Kinh có thể cân bằng giữa việc triển khai viện trợ phi tập trung với kiểm soát chất lượng dự án hay không? Làm thế nào để dung hòa nhu cầu về một xã hội dân sự năng động, tích cực trong viện trợ nước ngoài với những quan ngại về một khu vực phi nhà nước phát triển mạnh mẽ?
Trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị ngày càng gia tăng, việc Trung Quốc tái định hướng chiến lược về viện trợ nước ngoài – khi so sánh với việc chính quyền Trump cắt giảm gần như toàn bộ viện trợ phát triển của Mỹ – sẽ cho phép Bắc Kinh tuyên bố vị thế đạo đức cao hơn thông qua sự tham gia trực tiếp ở cấp cộng đồng. Dù vẫn chưa biết cách tiếp cận phân mảnh này sẽ ảnh hưởng đến chế độ viện trợ toàn cầu như thế nào, nhưng động thái này vẫn làm nổi bật sự nhanh nhẹn thực dụng của Trung Quốc. Bằng cách kết hợp kinh nghiệm địa phương với tham vọng toàn cầu, Bắc Kinh đang xây dựng một mô hình hợp tác phát triển mà các đối thủ của họ không thể bắt chước hoàn toàn, nhưng cũng chẳng dễ dàng bác bỏ.
Gu Bin là nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Trường Nghiên cứu Quốc tế S Rajaratnam (RSIS), Đại học Công nghệ Nanyang (NTU), Singapore.
Zou Renge là sinh viên Thạc sĩ tại Trường Chính sách Công Harris, Đại học Chicago.