Nguồn: Alexander L. Vuving, “Vietnam’s new leader is raising expectations to a new level,” Nikkei Asia, 28/02/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Cho dù Tô Lâm thành công hay thất bại, thì một điều rõ ràng là ông đang định hình lại đất nước.
Việt Nam đang trải qua những biến đổi sâu sắc dưới thời Tổng Bí thư Tô Lâm. Không chỉ là một cuộc cải tổ chính sách, những cải cách của ông còn là nỗ lực được tính toán để định hình lại đất nước cũng như cân bằng quyền lực trong nội bộ Đảng Cộng sản Việt Nam (ĐCSVN) cầm quyền.
Chương trình nghị sự của ông tập trung chủ yếu vào hiện đại hóa, nhưng cũng gắn chặt với cuộc đấu tranh quyền lực trước thềm Đại hội Đảng lần thứ 14 vào năm 2026. Bằng cách gắn tương lai chính trị cá nhân của mình với sự thay đổi toàn diện của quốc gia, ông Lâm đang tham gia một ván cược lớn: Nếu tầm nhìn này thành công, ông sẽ củng cố di sản của mình là nhà lãnh đạo mang lại nhiều chuyển đổi nhất cho Việt Nam trong nhiều thập kỷ. Nhưng nếu thất bại, hậu quả đối với cả cá nhân ông và đất nước có thể rất nghiêm trọng.
Trong ba mươi năm qua, ĐCSVN đã hoạt động theo thuyết bốn nguy cơ, trong đó những nguy cơ nghiêm trọng nhất, được xác định vào năm 1994, bao gồm “diễn biến hòa bình” do các thế lực thù địch cầm đầu, tụt hậu về phát triển kinh tế, chệch hướng khỏi chủ nghĩa xã hội, và tham nhũng.
Các nhà lãnh đạo khác nhau đã nhấn mạnh các mối đe dọa khác nhau vào những thời điểm khác nhau. Các nhà lãnh đạo của Đảng hồi thập niên 1990 và 2000 – gồm Đỗ Mười, Lê Khả Phiêu, và Nông Đức Mạnh – đã tập trung vào những nguy cơ của “diễn biến hòa bình” và việc đi chệch khỏi con đường xã hội chủ nghĩa. Bước sang thời Nguyễn Phú Trọng, Tổng Bí thư từ năm 2011 đến năm 2024, tham nhũng đã trở thành kẻ thù lớn nhất, và chiến dịch chống tham nhũng không ngừng nghỉ của ông đã định hình lại bối cảnh chính trị đất nước.
Giờ đây, Tô Lâm đang viết lại kịch bản. Ông xem tình trạng trì trệ kinh tế là mối nguy lớn nhất của Việt Nam và đang hướng tới mục tiêu hiện đại hóa nhanh chóng và thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình.
Đại chiến lược của ông khác hẳn với những người tiền nhiệm, vốn đều là những chiến lược tập trung ứng phó các mối đe dọa. Trong khi Đỗ Mười, Lê Khả Phiêu, và Nông Đức Mạnh bận tâm đến nguy cơ “diễn biến hòa bình” và chệch khỏi chủ nghĩa xã hội, thì Nguyễn Phú Trọng tin rằng tham nhũng có thể làm sụp đổ chế độ. Ngược lại, đại chiến lược của Tô Lâm hướng đến tham vọng. Tầm nhìn của ông đối với Việt Nam không phải là sự sống còn mà là sự trỗi dậy.
Mười ngày sau khi nhậm chức Tổng Bí thư, ông Lâm đã tuyên bố đất nước bước sang một kỷ nguyên mới, theo đó trên thực tế đã chấm dứt kỷ nguyên đổi mới. Ông gọi kỷ nguyên mới này là kỷ nguyên “vươn mình” của Việt Nam, nhấn mạnh vào sự phục hưng đất nước hơn là quản lý khủng hoảng. Trong một động thái chưa từng có, ông đã liên kết các mục tiêu kỷ niệm 100 năm ngày thành lập đảng và quốc khánh vào năm 2030 và 2045 với tăng trưởng kinh tế hai chữ số. Điều này không chỉ làm tăng tầm quan trọng và rủi ro cho các chính sách kinh tế của Việt Nam, mà còn khiến các đối thủ khó có thể thách thức sự lãnh đạo của ông nếu không muốn thách thức các tham vọng dài hạn của đất nước.
Thay đổi này không chỉ là về chính sách, mà còn là về quyền lực. Những hiểu biết thông thường về nền chính trị Việt Nam từ lâu đã cho rằng sự ổn định, cải cách dần dần, và tính liên tục về mặt ý thức hệ là những điều tối quan trọng. Nhưng ông Lâm đang phá bỏ sách lược này. Việc tái cấu trúc bộ máy hành chính của đảng-nhà nước là động thái lớn nhất trong lịch sử Việt Nam sau đổi mới. Và việc ông nhấn mạnh vào nâng cấp và đổi mới công nghệ báo hiệu một sự chuyển dịch khỏi các mô hình kinh tế trước đây. Bằng cách thu hẹp khoảng cách giữa lời nói và hành động, ông Lâm đang thể hiện cam kết hiện đại hóa vượt qua bất kỳ lãnh đạo nào trước đây của Đảng. Nhưng đó cũng là một động thái hướng đến quyền lực: Bằng cách định hình lại quỹ đạo của đất nước, ông cũng đang củng cố quyền lực của chính mình.
Câu hỏi quan trọng là liệu làn sóng thay đổi này có phải là một sự chuyển đổi dài hạn thực sự, hay chỉ là một vở kịch chính trị trước thềm Đại hội Đảng lần thứ 14. Lịch sử Việt Nam đầy rẫy những kế hoạch kinh tế đầy tham vọng nhưng không trở thành hiện thực. Cựu Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng từng mơ về tăng trưởng cao và đã đổ nguồn lực khổng lồ vào các tập đoàn nhà nước, chỉ để rồi phải chứng kiến một cuộc khủng hoảng tài chính đã làm chệch hướng tầm nhìn của ông trước khi nó có thể thành công.
Quỹ đạo kinh tế của Việt Nam cũng được định hình bởi các yếu tố toàn cầu nằm ngoài tầm kiểm soát của ông Lâm. Suốt nhiều năm qua, sự thống trị của Trung Quốc đối với chuỗi cung ứng toàn cầu đã đẩy Việt Nam xuống nhóm nước sản xuất có giá trị gia tăng thấp. Việc tái cấu trúc các chuỗi cung ứng này trong bối cảnh căng thẳng Mỹ-Trung đã tạo ra cơ hội cho Việt Nam leo lên chuỗi giá trị, nhưng những thay đổi này vẫn đầy bất định. Bất kể ông Lâm có quyết tâm đến đâu, thì các điều kiện bên ngoài vẫn sẽ quyết định liệu các cải cách của ông có mang lại sự tăng trưởng mà ông hình dung hay không.
Tuy nhiên, quyết định cải cách của ông Lâm đã nâng kỳ vọng lên một mức cao chưa từng có. Việc ĐCSVN chính thức xem tăng trưởng hai chữ số là mục tiêu quốc gia có nghĩa là các nhà lãnh đạo tương lai sẽ gặp khó khăn trong việc rút lại tham vọng này mà không làm suy yếu tính chính danh của đảng. Nếu không thể đạt được các mục tiêu kinh tế, các nhà lãnh đạo sẽ buộc phải tìm cách biện minh cho thất bại của mình, hoặc đối mặt với rủi ro chính trị. Lựa chọn an toàn hơn về chính trị là duy trì những tham vọng này, ngay cả khi chúng khó có thể trở thành sự thật. Điều này có nghĩa là bất kể các cải cách của ông Lâm có thành công hay không, thì chúng cũng thúc đẩy hành động. Nhưng vẫn còn phải chờ xem bản chất của hành động đó – và hậu quả của nó – sẽ là gì.
Tô Lâm không phải một nhà cải cách tự do theo phong cách Đổi Mới 2.0. Ông là người theo chủ nghĩa hiện đại hóa với hình mẫu là những người theo chủ nghĩa phát triển chuyên chế như Park Chung-hee của Hàn Quốc. Những cải cách của ông là có thật và chúng sẽ thay đổi nhà nước và nền kinh tế Việt Nam theo những cách sâu sắc. Nhưng chúng cũng là một phương tiện để củng cố quyền lực.
Cho dù cuối cùng ông có thành công hay thất bại thì có một điều rõ ràng: Tô Lâm đang định hình lại Việt Nam, và cục diện chính trị đất nước sẽ không bao giờ còn như trước nữa.
Alexander L. Vuving là giáo sư tại Trung tâm Daniel K. Inouye về Nghiên cứu An ninh Châu Á – Thái Bình Dương (DKI APCSS) ở Honolulu, Hawaii.
Quan điểm thể hiện trong bài viết này là của riêng tác giả và không phản ánh chính sách hoặc lập trường của DKI APCSS, Bộ Quốc phòng Mỹ, hoặc chính phủ Mỹ.